Chi phí xây dựng là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa chi phí xây dựng

Chi phí xây dựng là tổng hợp tất cả các khoản chi được sử dụng để hoàn thiện một công trình xây dựng, từ giai đoạn chuẩn bị đầu tư đến khi bàn giao công trình và đưa vào khai thác sử dụng. Nó bao gồm cả chi phí vật tư, nhân lực, thiết bị thi công, quản lý dự án và các khoản chi phát sinh khác có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến quá trình xây dựng.

Trong bối cảnh kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, việc xác định đúng chi phí xây dựng không chỉ là yêu cầu pháp lý trong quản lý dự án, mà còn là yếu tố sống còn để đảm bảo hiệu quả đầu tư và khả năng cạnh tranh. Mỗi quốc gia, khu vực hoặc chủ đầu tư có thể có những tiêu chuẩn riêng để xác định chi phí, nhưng về cơ bản, đều hướng đến việc phản ánh trung thực giá trị thực tế và hợp lý của công trình.

Theo Nghị định số 10/2021/NĐ-CP của Chính phủ Việt Nam, chi phí xây dựng là một phần trong tổng mức đầu tư xây dựng, được xác định để làm cơ sở lập kế hoạch vốn, quản lý hợp đồng xây dựng và kiểm toán sau này. Điều này cho thấy vai trò pháp lý và kỹ thuật song hành của khái niệm chi phí trong toàn bộ chu trình phát triển dự án.

Các thành phần cấu thành chi phí xây dựng

Chi phí xây dựng không phải là một khối chi phí đồng nhất, mà được chia thành nhiều nhóm mục đích sử dụng khác nhau, phục vụ cho việc phân tích, kiểm soát và tối ưu hóa ngân sách dự án. Các nhóm chính bao gồm:

• Chi phí xây dựng công trình: Bao gồm chi phí mua vật liệu xây dựng, thuê nhân công, thuê hoặc vận hành máy móc thi công, chi phí vận chuyển và chi phí thi công phần thô, hoàn thiện.
• Chi phí thiết bị: Liên quan đến việc mua sắm, vận chuyển, lắp đặt và chạy thử các thiết bị phục vụ vận hành công trình, đặc biệt trong các dự án công nghiệp hoặc hạ tầng kỹ thuật.
• Chi phí quản lý dự án: Chi trả cho bộ máy tổ chức quản lý dự án của chủ đầu tư, bao gồm tiền lương, văn phòng phẩm, phương tiện đi lại và các chi phí điều hành khác.
• Chi phí tư vấn đầu tư xây dựng: Bao gồm khảo sát địa hình, địa chất; lập báo cáo nghiên cứu khả thi; thiết kế kỹ thuật; lập hồ sơ mời thầu và giám sát thi công.
• Chi phí khác: Bao gồm chi phí giải phóng mặt bằng, chi phí bảo hiểm, chi phí phòng cháy chữa cháy, môi trường và chi phí dự phòng cho yếu tố trượt giá hoặc phát sinh khối lượng ngoài dự kiến.

Việc bóc tách rõ từng thành phần chi phí cho phép các bên liên quan nắm bắt đầy đủ phạm vi ngân sách, từ đó đánh giá được hiệu quả đầu tư và kiểm soát rủi ro tài chính tốt hơn trong quá trình thực hiện.

Bảng dưới đây minh họa cấu trúc thành phần chi phí trong một dự án xây dựng điển hình:

Nhóm chi phí	Tỷ trọng ước tính (%)	Ghi chú
Chi phí xây dựng công trình	60 - 70%	Chiếm tỷ trọng cao nhất
Chi phí thiết bị	10 - 20%	Tùy loại công trình
Chi phí quản lý dự án	2 - 5%	Chi trả cho điều hành
Chi phí tư vấn xây dựng	3 - 8%	Phụ thuộc quy mô, độ phức tạp
Chi phí khác	5 - 10%	Bảo hiểm, giải phóng mặt bằng...

Phân biệt chi phí trực tiếp và gián tiếp

Trong quản lý tài chính dự án, việc phân loại chi phí theo tính chất trực tiếp hoặc gián tiếp là cần thiết để xác định đúng đối tượng chi phí, kiểm soát ngân sách và phục vụ công tác kế toán. Chi phí trực tiếp là các khoản chi phát sinh rõ ràng cho một công trình cụ thể, có thể định lượng được theo khối lượng hoặc đơn giá. Trong khi đó, chi phí gián tiếp là các khoản chi mang tính phân bổ, không gắn trực tiếp với sản phẩm đầu ra cụ thể nhưng vẫn cần thiết để dự án vận hành.

Ví dụ:

• Chi phí trực tiếp: xi măng, cốt thép, nhân công xây tô, thuê xe vận chuyển vật tư, nhiên liệu cho máy đào.
• Chi phí gián tiếp: tiền điện nước văn phòng ban quản lý, chi phí tiếp khách, chi phí thuê phần mềm quản lý dự án, chi phí bảo vệ công trường.

Sự phân loại này hỗ trợ việc thiết lập cơ cấu ngân sách hợp lý, giúp các bên hiểu được tỷ trọng chi phí tiêu hao trực tiếp cho sản phẩm xây dựng, từ đó cải tiến năng suất và hiệu quả tài chính dự án.

Phương pháp xác định chi phí xây dựng

Có nhiều phương pháp được áp dụng để xác định chi phí xây dựng, tùy vào giai đoạn lập kế hoạch, mức độ chi tiết của hồ sơ thiết kế và mục đích sử dụng chi phí. Mỗi phương pháp có độ chính xác và mức độ phức tạp khác nhau.

Các phương pháp phổ biến gồm:

1. Phương pháp dự toán theo đơn giá: Áp dụng các bộ đơn giá định mức do nhà nước ban hành, thường dùng trong các dự án đầu tư công. Ưu điểm là dễ áp dụng, nhược điểm là thiếu linh hoạt khi thị trường biến động.
2. Phương pháp khối lượng – đơn giá: Dựa vào bản vẽ thiết kế kỹ thuật, tiến hành bóc tách khối lượng và áp đơn giá thực tế từ thị trường. Độ chính xác cao nhưng tốn thời gian và nhân lực.
3. Phương pháp chiết tính: Tính toán chi tiết từng yếu tố cấu thành chi phí (vật liệu, nhân công, máy móc) cho từng hạng mục công trình. Phương pháp này yêu cầu dữ liệu đầu vào đầy đủ và trình độ chuyên môn cao.

Trong các dự án lớn hoặc có vốn đầu tư nước ngoài, nhiều chủ đầu tư kết hợp các phương pháp để đảm bảo tính khả thi và minh bạch về tài chính. Ngoài ra, các phần mềm chuyên dụng cũng được sử dụng để tăng độ chính xác và giảm thời gian lập dự toán.

Vai trò của chi phí xây dựng trong quản lý dự án

Chi phí xây dựng không chỉ là con số phản ánh tổng mức đầu tư, mà còn là công cụ then chốt để lập kế hoạch, kiểm soát và đánh giá hiệu quả của toàn bộ dự án. Việc xác định chính xác và kiểm soát tốt chi phí giúp chủ đầu tư đưa ra quyết định đúng đắn ở mọi giai đoạn, từ đấu thầu, ký kết hợp đồng đến nghiệm thu và quyết toán.

Chi phí xây dựng ảnh hưởng trực tiếp đến:

• Khả năng huy động vốn và phân bổ ngân sách
• Tiến độ thi công và lựa chọn nhà thầu
• Phương án kỹ thuật, thiết kế kiến trúc và vật liệu sử dụng
• Rủi ro pháp lý, tài chính và khả năng sinh lời sau đầu tư

Một dự án có chi phí bị vượt mức sẽ làm giảm đáng kể suất sinh lời nội tại (IRR), kéo dài thời gian hoàn vốn (Payback Period) và ảnh hưởng tiêu cực đến niềm tin của nhà đầu tư, ngân hàng và các bên liên quan. Do đó, quản lý chi phí hiệu quả là điều kiện bắt buộc trong quản lý dự án chuyên nghiệp.

Yêu cầu pháp lý và quy chuẩn liên quan

Chi phí xây dựng tại Việt Nam được quản lý theo hệ thống pháp luật chặt chẽ. Theo Nghị định 10/2021/NĐ-CP, chi phí đầu tư xây dựng phải được xác định phù hợp với điều kiện thực tế, mặt bằng giá thị trường và tuân thủ các quy chuẩn kỹ thuật hiện hành.

Các văn bản pháp lý và hướng dẫn chính gồm:

• Nghị định 10/2021/NĐ-CP: Quy định toàn diện về quản lý chi phí đầu tư xây dựng, bao gồm lập, thẩm định, quản lý và quyết toán chi phí.
• Thông tư 11/2021/TT-BXD: Hướng dẫn xác định và quản lý chi phí đầu tư xây dựng theo Nghị định 10.
• Thông tư 12/2021/TT-BXD: Hướng dẫn xác định định mức và đơn giá xây dựng công trình.

Bên cạnh đó, các dự án có sử dụng vốn vay nước ngoài (ODA, FDI) còn phải tuân thủ thêm các điều kiện riêng của nhà tài trợ và các thông lệ quốc tế như FIDIC hoặc World Bank Procurement Guidelines.

Chi phí xây dựng và vòng đời công trình

Chi phí xây dựng là một phần trong tổng chi phí vòng đời công trình – khái niệm được gọi là Life Cycle Cost (LCC). Đây là mô hình toàn diện nhằm đánh giá đầy đủ chi phí từ khi dự án hình thành đến khi công trình được tháo dỡ hoặc chuyển đổi công năng.

Các thành phần chính trong LCC bao gồm:

• Chi phí đầu tư ban đầu (Initial Capital Cost)
• Chi phí vận hành và bảo trì (Operation & Maintenance Cost)
• Chi phí tiêu hao năng lượng
• Chi phí cải tạo, nâng cấp, thay thế
• Chi phí phá dỡ và xử lý vật liệu khi hết vòng đời

Phương pháp tính LCC thường áp dụng công thức chiết khấu dòng tiền như sau:

$LCC = \sum_{t=0}^{n} \frac{C_t}{(1 + r)^t}$

Trong đó: $C_t$ là chi phí tại thời điểm $t$, $r$ là tỷ lệ chiết khấu, $n$ là thời gian vòng đời công trình. Việc phân tích LCC giúp chủ đầu tư không chỉ lựa chọn phương án có chi phí xây dựng thấp nhất, mà là phương án có chi phí tổng thể tối ưu trong dài hạn.

Ảnh hưởng của biến động thị trường đến chi phí xây dựng

Giá cả vật liệu xây dựng, nhân công, tỷ giá ngoại tệ và lãi suất ngân hàng đều có tác động trực tiếp đến chi phí xây dựng. Trong môi trường kinh tế biến động mạnh, việc cập nhật và dự báo các chỉ số vĩ mô trở thành một yêu cầu bắt buộc trong quản lý chi phí.

Theo dữ liệu của Ngân hàng Thế giới và Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), chỉ số giá nguyên vật liệu toàn cầu đã tăng trung bình 15–20% trong vòng ba năm qua, gây áp lực lên ngân sách xây dựng ở hầu hết các quốc gia đang phát triển.

Để ứng phó, các nhà đầu tư có thể:

• Áp dụng cơ chế điều chỉnh giá trong hợp đồng xây dựng
• Dự phòng chi phí trượt giá trong tổng mức đầu tư
• Đa dạng hóa nguồn cung vật tư để giảm rủi ro phụ thuộc
• Sử dụng hợp đồng trọn gói có điều kiện ngoại lệ về giá

Việc áp dụng chiến lược tài chính phù hợp sẽ giúp giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực từ các yếu tố bên ngoài và duy trì tính ổn định của dự án.

Ứng dụng công nghệ trong kiểm soát chi phí

Sự phát triển của công nghệ số đã mở ra nhiều phương pháp quản lý chi phí hiện đại, chính xác và linh hoạt hơn. Một trong những xu hướng nổi bật là ứng dụng BIM – Building Information Modeling – trong việc lập, quản lý và theo dõi chi phí xây dựng.

BIM giúp mô phỏng toàn bộ mô hình công trình, liên kết chặt chẽ các yếu tố thiết kế – thi công – vận hành với cơ sở dữ liệu chi phí. Khi có thay đổi về thiết kế, hệ thống sẽ tự động cập nhật tác động đến chi phí, giúp chủ đầu tư đưa ra quyết định kịp thời.

Tham khảo hệ thống BIM tiêu chuẩn tại: Autodesk BIM Solutions

Bên cạnh BIM, các phần mềm quản lý dự án như Primavera, CostOS, hoặc hệ thống ERP tích hợp (SAP, Oracle) cũng được sử dụng để:

• Phân tích sai lệch chi phí theo thời gian thực
• Lập kế hoạch ngân sách và dự báo dòng tiền
• Quản lý hợp đồng và thanh toán nhà thầu
• Lưu trữ hồ sơ, chứng từ theo chuẩn kiểm toán

Các giải pháp này không chỉ nâng cao năng suất mà còn giúp minh bạch hóa quá trình sử dụng vốn, đặc biệt quan trọng trong các dự án công hoặc dự án có nhiều bên tài trợ.

Các rủi ro thường gặp và cách kiểm soát

Chi phí xây dựng luôn tiềm ẩn rủi ro phát sinh do nhiều yếu tố chủ quan và khách quan. Nếu không có chiến lược kiểm soát rủi ro từ đầu, dự án dễ bị đội vốn và chậm tiến độ.

Một số rủi ro phổ biến gồm:

• Thiết kế thiếu chính xác hoặc thay đổi liên tục
• Phát sinh khối lượng ngoài hợp đồng
• Chậm trễ trong thanh toán hoặc phê duyệt hồ sơ
• Giá nguyên vật liệu biến động đột ngột
• Thiếu năng lực quản lý tài chính tại công trường

Để kiểm soát các rủi ro này, cần áp dụng đồng bộ các giải pháp:

1. Lập kế hoạch chi phí chi tiết kèm quỹ dự phòng rủi ro
2. Kiểm soát thay đổi thiết kế và điều chỉnh hợp đồng
3. Thực hiện kiểm toán nội bộ định kỳ
4. Đào tạo nhân sự về quản lý chi phí chuyên sâu

Việc chủ động kiểm soát rủi ro ngay từ khâu lập kế hoạch sẽ giúp giảm áp lực tài chính và đảm bảo dự án triển khai đúng tiến độ, đúng ngân sách.

Tài liệu tham khảo

1. Bộ Xây dựng Việt Nam. (2021). Nghị định 10/2021/NĐ-CP về quản lý chi phí đầu tư xây dựng. Truy cập từ: thuvienphapluat.vn
2. Autodesk Inc. (2023). Building Information Modeling (BIM). Truy cập từ: autodesk.com
3. International Federation of Consulting Engineers (FIDIC). (2020). Procurement Procedures Guide.
4. ISO 15686-5:2017. Buildings and constructed assets — Service life planning — Part 5: Life-cycle costing.
5. World Bank. (2023). Construction Cost Index and Infrastructure Data. Truy cập từ: worldbank.org
6. IMF Data Portal. (2023). World Economic Outlook and Commodity Prices. Truy cập từ: imf.org